Identidade Kultura Timor Leste

Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Tanba, ita nia naran ne’e ita nia identidade. Katak, ha’u nia naran maka ha’u nia identidade.

Hori beiala sira nia tempu, Timor-Leste mai ho ninia identidade kultural no independensia kultural be abut metin. Abut ne’e sai forte liu wainhira Portugal tama Timor-Leste hodi lori sivilizasaun ba povu Timor-Leste liu-hosi dalan evanjelizasaun hodi lori povu hatene “Matenek”, hatene “Maromak”, no hatene katak “Maromak” ne’e mai hosi rai Europa. Oras ne’e, Povu Timor-Leste mout iha sinkritizmu ne’ebé fiar ba Maromak no fiar mós ba lulik sira ne’ebé beiala sira husik hela.

Fiar ka la fiar Timor-Leste la lakon ninia identidade kultural maibé iha parte seluk evanjeliazasaun ne’e hamihis (la’os halakon) tiha Timor-Leste nia identidade kultural iha parte “naran” original nian. Beiala sira uluk dehan “ha’u nia naran, ha’u nia identidade” maibé hosi parte igreja tau karimbu katak naran original ne’e hanesan naran “jintiu”. Katak, evanjelizasaun mós halakon Timor-Leste nia identidade hodi kuda fali “identidade naran” hosi Europa hanesan “José, Antonio, Maria, Mario, no naran santo-santa sira nian” sai Timor-Leste ninia identidade. Afinal, konkorda ka la’e, Timor-Leste nia identidade no Timor-Leste nia naran maka “Maubere, Utabay, Tagulay, Beremali, Kayolo, Olomau, no seluk tan”. Agora naran sira ne’e “HELENA” (hela de’it naran ona).

Se ita koalia Indetidade, labele haluha mos indetidade kultural no independensia kultural. Timor-Leste independensia hosi invazor sira, ukun-na’in sira tenki liberta “identidade naran” hosi naran Europa nian fila ba naran original beiala sira nian. Kestaun, igreja kestiona naran orijinal nu’udar “naran jintiu” ne’e kestaun fiar maibé igreja mós tenki fiar katak “naran sarani” ne’ebé foti hosi rai Europa (Portugal) ne’e la’os naran original hosi Timor. Ita hotu fiar no igreja mos fiar katak, “naran sarani” hosi Europa ne’e la’os Timor-Leste nia identidade. Se uluk timoroan ida nia naran original “Balagamu” maka muda fali ba “Martinho” karik, ohin, ita konkorda fila ba ita nia orijinalidade hosi tau naran “Balakay, Kaiono, Beremali” no seluk tan tanba konstituisaun fó dalan (artigu 59).

“Kona-ba ida ne’e, tuir ha’u hanoin, dalan sala ne’ebé mai hosi parte igreja nian. Ne’e dalan ida ne’ebé la loos. Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Maibé, hanoin no elojia sira ne’e maka bele muda ho nia relijiaun. Pur-ezemplu, ha’u nia traballadór ida nia naran Mau-Meo no bainhira ha’u ba tiha Portugal fila-fali mai muda tiha nia naran ba Francisco maibé  ha’u bolu nafatin Mau-Meo tanba nia moris mai nia inan ho aman tau naran ne’e. Ha’u nia honoin ne’e estraga identidade maibé tuir kontestu evanjelizasaun nian ne’e mós lori valores foun barak tama mai Timor Leste…..!!!

Husi ; Nohny Viegas