Identidade Kultura Timor Leste

Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Tanba, ita nia naran ne’e ita nia identidade. Katak, ha’u nia naran maka ha’u nia identidade.

Hori beiala sira nia tempu, Timor-Leste mai ho ninia identidade kultural no independensia kultural be abut metin. Abut ne’e sai forte liu wainhira Portugal tama Timor-Leste hodi lori sivilizasaun ba povu Timor-Leste liu-hosi dalan evanjelizasaun hodi lori povu hatene “Matenek”, hatene “Maromak”, no hatene katak “Maromak” ne’e mai hosi rai Europa. Oras ne’e, Povu Timor-Leste mout iha sinkritizmu ne’ebé fiar ba Maromak no fiar mós ba lulik sira ne’ebé beiala sira husik hela.

Fiar ka la fiar Timor-Leste la lakon ninia identidade kultural maibé iha parte seluk evanjeliazasaun ne’e hamihis (la’os halakon) tiha Timor-Leste nia identidade kultural iha parte “naran” original nian. Beiala sira uluk dehan “ha’u nia naran, ha’u nia identidade” maibé hosi parte igreja tau karimbu katak naran original ne’e hanesan naran “jintiu”. Katak, evanjelizasaun mós halakon Timor-Leste nia identidade hodi kuda fali “identidade naran” hosi Europa hanesan “José, Antonio, Maria, Mario, no naran santo-santa sira nian” sai Timor-Leste ninia identidade. Afinal, konkorda ka la’e, Timor-Leste nia identidade no Timor-Leste nia naran maka “Maubere, Utabay, Tagulay, Beremali, Kayolo, Olomau, no seluk tan”. Agora naran sira ne’e “HELENA” (hela de’it naran ona).

Se ita koalia Indetidade, labele haluha mos indetidade kultural no independensia kultural. Timor-Leste independensia hosi invazor sira, ukun-na’in sira tenki liberta “identidade naran” hosi naran Europa nian fila ba naran original beiala sira nian. Kestaun, igreja kestiona naran orijinal nu’udar “naran jintiu” ne’e kestaun fiar maibé igreja mós tenki fiar katak “naran sarani” ne’ebé foti hosi rai Europa (Portugal) ne’e la’os naran original hosi Timor. Ita hotu fiar no igreja mos fiar katak, “naran sarani” hosi Europa ne’e la’os Timor-Leste nia identidade. Se uluk timoroan ida nia naran original “Balagamu” maka muda fali ba “Martinho” karik, ohin, ita konkorda fila ba ita nia orijinalidade hosi tau naran “Balakay, Kaiono, Beremali” no seluk tan tanba konstituisaun fó dalan (artigu 59).

“Kona-ba ida ne’e, tuir ha’u hanoin, dalan sala ne’ebé mai hosi parte igreja nian. Ne’e dalan ida ne’ebé la loos. Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Maibé, hanoin no elojia sira ne’e maka bele muda ho nia relijiaun. Pur-ezemplu, ha’u nia traballadór ida nia naran Mau-Meo no bainhira ha’u ba tiha Portugal fila-fali mai muda tiha nia naran ba Francisco maibé  ha’u bolu nafatin Mau-Meo tanba nia moris mai nia inan ho aman tau naran ne’e. Ha’u nia honoin ne’e estraga identidade maibé tuir kontestu evanjelizasaun nian ne’e mós lori valores foun barak tama mai Timor Leste…..!!!

Husi ; Nohny Viegas

Etika ho komunikasaun neebe diak iha sosiedaded ho servisu fatin iha Timor Leste

Etika ho komunikasaun mak hanesan hahalok ida neebe ita ema hasoru lor-loron iha ita nia moris husi loron too fali kalan ka husi ita hader too fali ba toba.Iha ita nia moris sosiedade nia laran iha sistema ida neebe mak kontrola kona ba regras oinsa ema ida bele komunika diak ho ema seluk.Maneira halo komunikasaun neebe diak atu fo respeita ba malu normalmente ita hotu hatene liu husi ita nia hahalok mak hanesan etika,moral,disiplina no selu-seluk tan. Maneira komunikasaun diak nia objektivu mak kontrola ita ema nia komunikasaun neebe importante atu nunee ita sente kontente ho ema neebe mak ita komunika ho nia no hahalok nebee ita halo tenke tuir nia hakarak atu nunee ita nia komunikaun bele lao ho diak.Maneira komunikasaun diak iha nia regras neebe ema bai-bain halo iha sosiedade nia laran no desidee valor diak no valor aat mak ita hanaran etika. Etika lia-fuan ida nebee mai husu ethikus (latin) no husi lia-fuan Yunani dehan katak ethicos neebe nia funsaun mak hanesan norma-norma,valor-valor,parametro-parametro diak no aat neebe ema ida halo. Maka etika komunikasi mak hanesan norma,valor ka parametro ida neebe diak iha komunikasaun nia laran iha sosiedade.

Etika

Liafuan etika no etiket dala barak ita usa iha ita nia moris lor-loron nia no ida nee nia objektivu nebee mak hanesan deit.Etika ema komprende lalais no ema barak mak halao du ke etiket.Etiket lia-fuan ida nebee mai husi lian etiquette (Perancis) nebee ho nia funsaun kartu konvite nebee dala barak liurai Perancis sira fo ba ema atu mai festa.Ho mudansa nebe makaas etiket laos deit funsaun kartu konvite.Etiket nia funsaun hare liu ba maneira koalia ho respeitu,maneira hatais,maneira tur,maneira simu bainaka iha uma ka iha servisu fatin no selu-seluk tan.

Etike iha nia valor-valor importante nebee tuir mai nee :

a. valor fo importansia ba publiku

b. valor onestidade

c. valor fo agradese

Etika iha ita nia moris hamutuk iha sosiedade

Etika sempre implimenta iha ita nia moris lor-loron maske ita hela mesak ka moris mesak.Wainhira sasan nebe mak ita empresta maluk sira nian tenke fo fila maske nain haluhan tiha ona.

Etika modelu relativu

Iha ita nia kultura mos hanorin ita tenke respeita ema seluk.Etika nia hanorin absolute liu dehan katak la lika naok la lika bosok.

Etika no etiket nebee diak iha komunikasaun nia laran

Etika no etiket nebee diak iha komunikasaun nia laran entre ema nia moris lor-loron nia mak hanesan tuir mai nee:

•   Onestu la bele bosok
•   Hahalok tenke sai ema maduru la bele hahalok hanean labarik sira nian
•  Respeita ema seluk se wainhira nia sei koalia
• Tenke hatan ema ho di-diak
•  Tenke koalia lia-fuan nebee efetivu no efisiensia
•  La bele emosi la-lais
• Iha inisiativu hanesan ema nebee koalia iha dialogu nia laran
•  Koalia lia-fuan nebee diak,kalma no ho respeitu
•  Hatais roupa nebee ita tenke hatais tuir situasaun nebee mak ita infrenta ba

Exemplu maneira komunikasaun nebee mak diak

•        Uja lia-fuan ka frase nebee mak diak tuir sosiedade nebee mak ita moris ba
•       Uja lia-fuan nebee mak fasil ema komprende
•      Wainhira halo komunika ho ema tenke hare ba ema nia matan
•       Fo ita nia espresaun oin midar ba ema
•       Halo jestu nebee diak no klaru wainhira loalia ho ema se deit
•       Fo ita nia respeitu ba ema nebee mak ita koalia ho nia
•      Uja roupa nebee diak tuir regras nebee mak iha
•     La bele halo ema emosi la-lais
•    Simu nia ideias hotu nebee mak nia fo karik la monu ba o nia laran
•  Koalia ho lian makaas,koalia moos,koalia nei-neik atu nunee ema nebee ita komunnika ho nia bele komprende

  

Oinsa atu hahu ita nia komuikasaun

Molok ita hahu ita nia dialogo ka halo komunikasaun ba malu iha etapa balun nebee mak ita sei halo ne mak hanesan:

•  Fo liman ka fo kumprimenta
• Hase ema ho oin midar
•  Komprimenta ho liafuan badak (haiii , haloo, bom dia no selu-seluk tan)
• Koko kaer liman ema nebee ita komunika ho nia ka hakuak nia tuir tradisaun ita nian
•  Husu nia kondisaun nebee mak nia iha mak hanesan (kumprimenta nia, husu nia diak ka lae)
•  Husu deskulpa karik bele husu naran no bele mos husu nia hela fatin
•  Husu obrigadu ba nia tamba nia bele koalia ho ita ho diak

Etika komunikasi hare oin ba oin (face to face)

Wainhira ita halo komunikasau tenke hare ba ema nia oin atu nunee it abele koniese diak liu tan ema nebee mak ita koalia/komunika ho nia.Norma etika maske ita la konsientraun,tamba wainhira ita halo sala maske ita la espera atu halo karik ita halo ema nebee ita komuniak ho nia laran moras.Tamba nee wainhira ita koalia ho ema boot ka kiik tenke kuidadu ita nia lia-fuan sira tamba dala barak it abele koalia sala.

Etika ho komunikasaun husi media telefone

Wainhira ita telefone ema ita tenke hare lai situasaunn nebee mak iha tamba dala barak ema sei halo servisu ka sei toba mak ita impede sira mak ita nia komunnikasaun sei lao la dun diak tamba ema balun la gosta gangu sei winhira nia sei halo buat ruma ho konsentrasaun. No mos wainhira ita iha sala laran ka iha Igreja laran diak liu telefone hamate tiha tamba bele halo ema la konsentra buat bele mak sira tuir tan nee telefone hamate tiha ka halo dering tiha.

Etika oinsa atu simu bainaka iha uma

Wainhira bainak ruma mai visita ita iha uma ita tenke simu ho di-diak kumprimenta nia koalia ho di-diak atu nunee bainaka mos bele kontente visita ita no nia mos sei fo penilaian/fo valor ba ita nia hahalok nebee mak ita halo ba nia.

Etika ho komunikasaunn nebee diak iha servisu fatin

Iha ita nia servisu fatin mos presija etika ho komunikasaun nebe diak atu nunee ita nia servisu bele lao ho diak tuir instituisaun ida nia hakarak ka tuir governu nia hakarak tan nee iha regras balun nebe iha ita tenke halo mak tuir mai nee:

1.      Hatais rapidu mak ba servisu fatin tir ida-idak nia servisu     

2.      Buka maneira oinsa para ita labele tarde

3.      Tenke servisu makaas la bele halo an sai baruk ten

4.      Hatudu ita nia kretividade iha servisu fatin

5.      Disiplina no tenke responsabilidade iha servisu fatin

6.      Tenke hasai lia-fuak nebee diak ba ita nia kolega sira iha servisu fatin

7.      Wainhira tama ba servisu fatin tenke kumprimenta ita nia maluk sira

8.      Tenke fo nafatin ita nia oin midar ba maluk sira no oin nebee fresku

9.  Wainhira ema fo servisu ba ita labele adianta

10.  La bele fila uluk se wainhira ita nia servisu seidauk hotu

11.  La bele fila sedu se wainnhira director/a sidauk fila

12.  Husu lisensa ba director/a se karik iha problema ruma

13.  Sekarik ema telefone ita tenke sai mak simu

14.  La bele uja telefone servisu nia tuir ita nia hakarak

15.  La bele halimar game se wainhira oras servisu nia

16.  La bele halo baruliu iha servisu tamba bele impede ema seluk nia servisu

17.  La bele halo arbiru iha servisu fatin

18.  La bele soe arbiru foer iha servisu batin

19.  La bele fuma iha servisu fatin

20.  Kuidadu ita nia servisu fatin ho di-diak

21.  La bele foti sasan servisu nia ba uma

22.  La bele fila uluk se wainhira oras servisu nia seidauk too

23.  Haruma livru/dokumentus no servisu fatin molok fila ba uma

24.  Wainhira sai husi servisu fatin, fatin servisu tenke iha kondisaunn nebee diak no moos

  

 Konklusaun

Tuir ita hotu hatene katak etika ho komunikasi hanorin ita atu sai ema nebee mak diak no oinsa atu komunika ho di-diak.iha etika ema bele hatene oinsa moris hamutuk,koalia no mos bele respeita em hotu.

Tan nee mak agora ba oin mai ita moris hamutuk sai ema nebee mak diak iha etiak no komunikasaun nebee diak iha ita moris lor-loron.Ho ida nee mai ita koalia lia-fuan sira nebee mak  ema fasil atu kompriende atu nunee ita bele moris iha situasaunn nebee mak diak iha pas no damen nia laran.

Referensia

1.L.JOHANSEN, RICHARD. 1996. Etika Komunikasi, Penerbit Rosda, Bandung

2.http://www.anneahira.com/etika-komunikasi.htm 3.http://srimasithah.blogspot.com/2008/05/etika-komunikasi.html

4. Bambang, Prasetyo,”Metode Penelitian Sosial”,Universitas. Indonesia, Jakarta,2001.

5. Bertens, K.,”Ringkasan Sejarah Filsafat”,Kansius, Yogyakarta,2001.

6. Departemen Pendidikan dan Kebudayaan,” Kamus Besar Bahasa Indonesia”, Balai Pustaka Indonesia,Jakarta,1999.

7. Jacob, T,”Etika Penelitian Ilmiah”, Warta Penelitian Universitas Gadjah Mada , Yogyakarta,2004.

8. Johannesan, Richard L,”Etika Komunikasi”,Rosdakarya, Bandung, 2001.

9.Milton,C.L,“EthicalI ssues From NursingThe oretical Perspectives”,Nursing Science Quarter. 1999.

10. Sangun, Enisar,”MakalahMetode Penelitian Kuantitatif”,PPS Moestopo Beragama,Jakarta, 2005.

11. Sastrapratedja, M,”Landasan Moral Etika Penelitian”,Warta Penelitian Universitas Gadjah Mada, Yogyakarta,2004.

12. Vardiansyah, Dani,”Filsafat Ilmu Komunikasi: Suatu Pengantar”,P.T INDEKS Kelompok Gramedia,Jakarta,2005

Dili ;14 de Janeiro de 2016

Husi Nohny Viegas